एक चिहान उपन्यास कक्षा १२ नेपाली

एक चिहान उपन्यास

उपन्यासकार परिचय
हृदय चन्द्रसिंह प्रधान (जन्म वि.स. १९७२ माघ १२ गते काठमाडौँ, मृत्यु २०१६ माघ १० गते काठमाडौँ नेपाली साहित्यका उपन्यास, नाटक र निबन्ध क्षेत्रका त्रिवेणी हुन् । अनौपचारिक शिक्षा प्राप्त गरेका सिंह नेपाली भाषा प्रकाशनी समितिका सदस्य समेत भएका थिए । उनले ‘साहित्य स्रोत’, ‘जागरण’, ‘चेतना’ जस्ता पत्रपत्रिकाका सम्पादक भएर काम गरे वापत वि.स. २००५ सालमा नेपाल साहित्य परिषद्द्वारा पुरस्कृत समेत हुन पुगेका थिए । आफ्ना रचनामा प्रगतिशील विचार व्यक्त गर्ने प्रगतिवादी उपन्यारकार सिंहका ‘एक चिहान’, ‘स्वस्नी मान्छे’ उपन्यास; ‘छेउ लागेर’, ‘गंगालालको चिता’ नाटक र ‘जुँगा’ जस्ता उत्कृष्ट निवन्धका साथै विभिन्न समलोचनात्मक कृतिहरू समेत प्रकाशित भएका छन् । समाजमा रहेको अन्याय अत्याचार र धनी गरिबबिचको वर्गीय विभेद अन्त्य, सामाजिक कुसंस्कार, विकृति र रुढीवादी मान्यताप्रति विरोध अनि समानतामूलक समाज निर्माण गर्ने सुधारवादी चेतना उनका रचनामा पाइन्छ । त्यस्तै आलोचनात्मक यथार्थवाद, मानवतावाद तथा घटनालाई भन्दा चरित्रलाई बढी जोड दिने प्रवृत्ति जस्ता औपन्यासिक विशेषता उपन्यासकार प्रधानका उपन्यासमा पाइन्छन् ।




चरित्र चित्रण
‘एक चिहान’ उपन्यासमा अष्ट नारान, लतमाया, शिव नारान, पुन नारान, नानीथकँु, हाकुमाया, सिन्तली, पुतली, डा. गोदत्त प्रसाद, रञ्जना देवी, राम खेलवान राउत, माहिला तामाङ, सुरमान सुब्बा, राम बहादुर, महिला कविराज, तुयु गुभाजु, रोपाइँका खेतला, नोकर, छिमेकी, गुठियार आदि पात्रहरूको जमघट रहेको छ ।


अष्ट नारान :
अष्ट नारान ज्यापू शिव नारान, पुन नारान, हर्ष नारान र नानीथकँुका बुबा र लतमायाका ६५ बर्षे श्रीमान् हो । उसको आर्थिक अवस्था अत्यन्त कमजोर छ । ऊ प्रगतिवादी सोचाइ राख्ने पात्र हो । उपन्यासको सुरुदेखि अन्त्यसम्म उसको सोचाइमा परिवर्तन नआएकाले ऊ गतिहीन पात्र हो । उसले तत्कालीन समाजमा व्याप्त कुसंस्कार, कुरीति, अन्ध विश्वास, अनावश्यक तडकभडकको विरोध गरेको छ । उसले ऋण लिएर भोज भतेर गर्ने, मर्दापर्दा आफन्तहरू रुँदै बिचा आउने प्रथाको अन्त्य गर्न चाहने पात्र हो । भिन्न जाति र संस्कृतिका मान्छेहरू बिचको वैवाहिक सम्बन्धले नेपाली एकता अझ बलियो हुन्छ भन्ने धारणा भएको अष्ट नारायण प्रगतिवादी विचार भएको व्यक्ति हो । परिश्रमको पूजा गर्ने अष्ट नारान उपन्यासको अनुकूल पात्र हो । त्यस्तै आफ्नै दाह संस्कारकै लागि पैसा जोगाइ राख्ने, सन्तान ऋणको खाडलमा नपरुन भनी उपचार समेत नगर्ने र गोदत्त प्रसादको नियतिलाई अगाडि नै चिन्ने अष्ट नारान दूरदर्शी पात्र हो । धर्तीमाताको सेवा गर्नु किसानको परम कर्तव्य सम्झने ऊ कर्तव्यशीलपात्र हो । जातीय एवंम् सांस्कृतिक समिश्रण चाहने प्रगतिवादी, विद्रोही एवम् क्रान्तिकारी प्रवृत्ति भएको अष्ट नारान उपन्यासकारको मुख पात्र पनि हो । समग्रमा हेर्दा अष्ट नारान पुरुष, मञ्चीय, स्थिर, बद्ध, वर्गगत, सत र मुख्य पात्र हो भन्न सकिन्छ ।


शिव नारान :
शिव नारान अष्ट नारान र लतमायाको जेठो छोरो हो । उपन्यासमा उसको भूमिका प्रमुख पात्रका रूपमा रहेको छ । उसले बाबुको मृत्युपछिआफूमा आएको अभिभावकत्व पूरा गर्न सफल देखिन्छ । शिव नारान सामाजिक सुधारको वाहक अनि प्रगतिशील विचारको प्रतिमूर्तिका रूपमा उपस्थित भएको छ । कसैले अन्याय अत्याचार गरेको सहन नसक्ने शिव नारान सचेत र किसान वर्गको प्रतिनिधित्व गर्ने वर्गगत पात्र हो । बाबुआमाका अगाडि सम्पत्ति केही होइन भन्ने शिव नारान पितृभक्त छ । समय र मानिसको व्यवहारअनुसार आफ्नो दृष्टिकोण बदल्न सक्ने शिव नारायणको चरित्रमा केही मात्रामा गतिशीलता पाउन सकिन्छ । उपन्यासको अन्त्यतिर गोदत्त प्रसाद र सुरमान सुब्बाको अत्याचार सहन नसकी तिनीहरूप्रति आक्रामक रूपमा प्रस्तुत भएको छ । पैसाको बलमा बहिनीको जवानीसँग खेलबाड गर्न खोज्ने गोदत्त प्रसाद र सुरमान सुब्बाको शोषणको घोर विरोध गर्ने शिव नारान दृढ साहसी एवम् निडर व्यक्तित्वका रूपमा देखिन्छ । स्वस्थ र आपसी प्रेमको समर्थन अनि वासनात्मक र क्षणिक प्रेमको विरोध गर्ने ऊ आफ्नै पिता झै प्रगतिवादी देखिन्छ । ऊ अन्तर्जातीय विवाहबाट साम्प्रदायिक भेदभावको अन्त्य भई बन्धुत्व एवम् भातृत्वको भावना जागृत हुने आशा राख्दछ । शिव नारान इमान्दार, आज्ञा पालक, परिश्रमी, स्वाभिमानी, सङ्घर्षशील, विद्रोही चेतना भएको सत पात्र हो ।


गोदत्त प्रसाद :
डाक्टरी पेसामा संलग्न गोदत्त प्रसाद विरामीको सेवा गर्ने जिम्मेवारी भए पनि फिस कवोल नगराई बिरामी नजाँच्ने र धरपकड गरेर पनि फिस असुली छाड्ने पैसामुखी चरित्रको पात्र हो । टोलमा नाम चलेको डा. गोदत्त प्रसाद यस उपन्यासको खल पात्र हो । तिनवटा छोराछोरीका बाबु र रञ्जना देवी जस्ती सभ्य शिक्षित र सुशील श्रीमतीको पति भएर पनि राम्री तरुनी देखेपछि हुरुक्क हुने गोदत्त कामुक एवम् पशुवत् व्यवहार भएको व्यक्ति हो । नारी जातिलाई केवल भोग विलास र मनोरञ्जनको माध्यम ठान्ने गोदत्त प्रसाद सामाजिक विकृति ल्याउने व्यक्ति हो । यसबाट गोदत्त प्रसाद सामाजिक अनुसासन, मर्यादा, नैतिकता समेतको डर नभएको जङ्गली साबित हुन्छ । शिव नारानले आफ्ना बाबुको उपचारका लागि अनुरोध गर्दा सुरुमा जान नमाने पनि नानीथकुँको यौवनबाट प्रभावित भई ऊसँग प्रेमको नाटक रचेर उसको शरीरसँग खेल्ने लोभमा निःशुल्क उपचार गरि दिने गोदत्त प्रसाद चरित्रहीन र पतीत व्यक्ति हो । बाहिरी देखावटमा सभ्य देखिए तापनि भित्री रूपमा उसको चरित्र विवेकहीन छ । समाजमा सेवा भावभन्दा पैसालाई महइभ्व दिने, गरिब र दुःखी बिरामीप्रति बेवास्ता गर्ने, रूप र जवानीको लालचमा अवला सोझा नारीको नारीत्व र कुमारीत्व लुट्ने समाजको सुकुल गुन्डाहरूको प्रतिनिधि पात्र हो ।


नानीथकूँ :
नानीथकूँ अष्ट नारान र लतमायाकी छोरी र शिव नारानकी बहिनी एवम् प्रमुख नारी पात्र हो । सत्र वर्षकी अनि नव यौवनले भरिएकी सोझी एवम् अबोध पात्र हो । उसको गोरो र हिस्सी परेको सुन्दर अनुहार, बैँसको पुष्टता र फक्रिएको यौवनबाट डा. गोदत्त प्रसाद मात्र नभई ५८ वर्से सुरमान सुब्बा पनि लोभिएको छ । उपन्यासमा उसले अशिक्षित, असचेत, अल्लारे र निम्न वर्गीय चेलीहरूको प्रतिनिधित्व गरेकी छ । सरल एवम् निश्छल स्वभावकी यस युवतीको आँखा खोल्ने काम रञ्जना देवीले गरेकी छन् । यसले गर्दा उसमा जीवनको वास्तविकताको बोध भएको छ । डाक्टरको वासनात्मक प्रेम र सुब्बाको अनमेल विवाहलाई अस्वीकार गरी सचेत र सत् चरित्रका रूपमा बदलिएकी हुनाले ऊ गतिशील पात्र हो । अस्वाभाविक सम्बन्धलाई अस्वीकार गरी अन्तर जातीय विवाहलाई अवलम्बन गर्ने पात्र हो । समाजका दुष्ट एवम् स्वार्थी पुरुषका कामुक आँखाबाट डामिएकी यस चेलीले समग्र गरिब युवतीहरूको प्रतिनिधित्व गरेकी छे ।


रञ्जना देवी :
रञ्जना देवी उपन्यासको अन्तिम खण्डतिर देखिएर उल्लेखनीय काम गर्ने सहायक पात्र हो । डाक्टरकी श्रीमतीका रूपमा देखिएकी ऊ शिक्षित, बुझक्कड, निडर र चतुर नारी पात्र हो । रञ्जना देवी नारी अस्तित्व, स्वाभिमान, नारी आदर्श र नारी अस्मिता बोध भएकी पात्र हो । नारीको सामाजिक नैतिक दायित्व सम्बन्धी आफ्ना धारणाहरू रञ्जना देवी मार्फत उपन्यासकारले व्यक्त गरेको पाइन्छ । उपन्यास भित्रको नारीप्रतिको दृष्टिकोण अभिव्यक्त गर्ने रञ्जना देवीलाई यस उपन्यासकी मुखपात्र मान्न सकिन्छ । ऊ पथभ्रष्ट भएको आफ्नो पतिलाई सही बाटोमा ल्याउन र नानीथकुँ जस्ती अपरिपक्व नारीलाई नारी अस्मिता, नारी अस्तित्व र जीवन बोध गराई सचेत बनाउन सफल भएकी छ । लाग्नेको चारित्रिक कमजोरीबाट सिर्जित समस्यालाई समाधान गरेर आफ्नो दाम्पत्य जीवन सुखी बनाउने रञ्जना देवी सचेत पात्र हो । निडर स्वभाव र अन्यायका विरुद्ध प्रतिकार गर्न सक्ने भएकाले रञ्जना देवी निर्भिक चरित्र पनि हो । ऊ तर्कद्वारा अरूलाई आफ्नो प्रभावमा पार्न सक्ने पात्र हो । ऊ स्थिर एवम् सत् चरित्रका रूपमा उपन्यासमा उपस्थित भएकी छ ।


सुब्बा सुरमान :
सुरमान सुब्बा उपन्यासको सामन्ती चरित्र भएको व्यक्ति हो । ऊ सन्ताउन्न वर्षको बुढो छ । उसमा धन सम्पत्तिको मात लागेको देखिन्छ । सुरमान गरिबहरूसँग चर्को व्याज असुल्ने अनि उनीहरूको गरिबीको फाइदा उठाउने पात्र हो । उसले धनदौलत र सुख सुविधा प्रदान गरि दिने प्रलोभन बाँडी नानीथकुँ आफ्नो हात पार्न चाहन्छ । यस कार्यमा उसले आफ्नो कारिन्दा राम बहादुरलाई प्रयोग गरेको छ । शिव नारानका दृष्टिमा सुरमान एक द्रव्य पिशाच हो । उसमा लोक र परलोकको समेत आस्था देखिँदैन । मरिसकेको अष्ट नारानले वचन दिइसकेको भन्दै राम बहादुरले नानीथकुँ सुरमानलाई दिन आग्रह गरेको प्रसङ्गबाट यस कुराको रहस्य खुलेको छ । उसले अघिल्लो साल शिव नारायणको खेती बिग्रेर बाली तिर्न नसक्दा आफ्ना छोराहरूलाई पठाएर सयकडा पच्चिस बढाई तमसुक लेखाएको छ भने अहिले नानीथकुँको यौवनसँग खेल्ने आशामा तान समेत मुफतमा पठाउने र बाली समेत मिनाहा गरी दिन खोजेको छ । यो कुरा नानीथकुँ पाउने आशा मरेपछि सबै ऋण तुरुन्त तिर्न राम बहादुरले भनेको कुराबाट बुझिन्छ ।




शब्दभण्डार

१. शब्द र अर्थका बिचमा जोडा मिलाउनुहोस् :


रुजु – कुनै कुरा ठिक छ कि छैन भनी जाँच्ने काम

कविराज – आयुर्वेदिक उपचार गर्ने चिकित्सकको एक उपाधि

पेस्की – काम पूरा हुनु पहिले दिइने रकम

तल्सिङ – मोहीलाई जग्गा कमाउन दिने व्यक्ति, जग्गाधनी

समवेदना – उस्तै दु:खको अनुभव

निर्दयी – दया नभएको

अकर्मण्य – केही पनि काम नगर्ने, निस्क्रिय

मुराद – भित्री आशय

सान्त्वना – आश्वासन, ढाडस

हथुङ्गा – हातको नाडीदेखि औंलाका टुप्पासम्मको भाग

दागबत्ती – शवका मुखमा राख्ने बत्ती

कृतज्ञता – अरूले गरेको गुनप्रति धन्यवाद दिने भाव

२. पाठमा प्रयोग भएका दिइएका शब्दको अर्थ पहिचान गरी लेख्नुहोस् :


गुभाजु – बिरामीहरूलाई झारफुक गर्ने नेवार समुदायको तान्त्रिक व्यक्ति

उघाड – सीमा नाघेर भन्नु

फोने – बिना मागमा आफैँ दिन खोज्नु

माचाछी – जोईपोइ बच्चाबच्चीको एकसरो परिवार मात्र

नङ्के – कहिल्यै प्राप्त वा अनुभव नभएको कुरा पाउनु

बिचा: – क्रियापुत्रीलाई बन्धुवर्गका तर्फबाट दिइने सिधा

डल्लेठो – डल्ला फोर्ने काठको हतियार

खर्पन – काठमाडौँमा प्रचलित मालसमान बोक्ने साधन

क्वेना – बाँध, किनार, कुना, नदीको भुमरी पर्ने किनारको खोच

३. दिइएका शब्दको उस्तै अर्थ दिने शब्द पहिचान गरी लेख्नुहोस् :


दीक्षा – मन्त्रोपदेश

सितिमिति – हत्तपत्त

उपचार – इलाज

पेटपालो – गुजारा

मृत्यु – निधन

बोली – वाणी

मौन – चुप

तत्क्षण – तत्काल

फजिती – मुस्किल

सावगास – शक्ति

४. दिइएका अनेकार्थक शब्दलाई फरक फरक अर्थ दिने गरी वाक्यमा प्रयोग गर्नुहोस् :

उत्तर

उनले मेरा सबै प्रश्नहरुको उत्तर दिइन् ।

उत्तर बाट हावा चलिरहेको छ ।

खरी

म खरीको बोटका चढेँ ।

कालो पाटीमा खरीले राम्ररी लेख ।

गोल

पृथ्वी गोल छ ।

सिमलको गोलले आरन तात्याे ।

जग

राम्रो जग बिना कुनै राम्रो भवन बन्दैन ।

मैले जगबाट पानी खाएँ ।

तान

तानमा कपडा बुन्न सजिलो हुन्छ ।

तिमी बिस्तारै डोरी तान ।

तर

दुधको तरबाट मोही बनाइन्छ ।

होसियार भएर खोला तर ।

पत्र

रामकाे हातमा रबिनकाे पत्र थियो ।

फूलका पत्र पत्रमा बास्ना आउँछ ।

वर

जामाडी वर मेरो घर छ ।

चौतारीमा वरको रुख छ ।

बाली

यसपाली बाली सप्रियो ।

रामको गाई बाली गएछ ।

रहर

मेरो काठमाडौँ सहर घुम्ने रहर छ ।

रहरको दाल धेरै महङ्गो भएछ ।

साँचो

साँचो बोल्ने बानि सबैले बसाल्नु पर्छ ?

साँचोले ताल्चा खोलिन्छ ।

सुर

ऊ आफ्नै सुरमा काम गर्छ ।

मलाई सङ्गीतको सुर निकै मन पर्छ ।

हार

अज्ञानी मान्छेलाई हराउन असम्भव छ ।

मैले मेरो प्रेमिकालाई हार उपहार दिए ।

जाली

राम निकै जाली भएछ ।

जाली नोटको कारोबार दण्डनीय छ ।



५. दिइएका शब्दको श्रुतिसमभिन्नार्थक शब्द लेख्नुहोस् :


दिन – दीन

दिशा – दिसा

शव – सब

बाँस – बास

व्यसन – बेसन

प्रदान – प्रधान

कोस – कोश

जाति – जाती

फेरि – फेरी

खालि – खाली

पाश – पास

गर्भ – गर्व

विष – बिस

आदि – आदी

पाइन् – पाइन

ताप – टाप

देखि – देखी

सिता – सीता

६. दिइएका शब्दको समूहवाचक शब्द लेख्नुहोस् :


कमिला – ताँती

गाईवस्तु – बथान

मौरी – गोलो

बारुला – गोलो

बाँस – घारी

दाउरा – खलियो

डोरी – माला

मानिस – जमात

मकै – थाङ्ग्रो

भेडा – बथान

पराल – कुनिउँ, माँच, टौवा

पर्वत – शृङ्खला, श्रेणी

सिपाही – फौज, पल्टन

धुवाँ – मुस्लो

७. शिक्षकसँग सोधेर दिइएका प्रतीकात्मक शब्दको अर्थ लेख्नुहोस् :


छेपारो – रङ बदल्ने

कुवेर – धनी

रामराज्य – सम्पन्न र सुखी राज्य

दुर्वासा – रिसाहा

दधिची – त्यागी

सुदामा – गरिब, निर्धन

भीष्म – भयानक

बाँदर – आफ्नो घर बिगार्ने अरुको पनि बनाउन नदिने

साँढे – मिचाहा

जुको – परजीवी

सावित्री – सती वा पतिव्रता

गङ्गा – पवित्रता

स्याल – बाठो

ब्वाँसो – धूर्त

आकाश – रित्तो वा विशाल

एकलव्य – लगनशील वा एक्लो योद्धा

मौरी – परिश्रमी

लक्ष्मण रेखा – सीमा वा मर्यादा

महाभारत – लडाइँ, झगडा

कर्ण – दानी, उदारता

भेडो – मुर्ख

कुम्भकर्ण – सुताहा

भगीरथ – प्रयत्न कठिन प्रयास

विदुर – ज्ञानी वा विवेकी

युधिष्ठिर – धर्मात्मा वा अजेय

शकुनि – कपटी वा षडयन्त्रकारी

नारद – कुरौटे
८. कक्षामा छलफल गरी दिइएका सिङ्गो शब्दको अर्थ लेख्नुहोस् :


शाकाहारी – सात्विक भोजन मात्र गर्ने वा माछामासु नखाने

मांसाहारी – माछामासु खाने

पुङमाङ – दुवैपट्टि खुला भएको ढुङ्ग्रो

गृहस्थी – घरबार गरेर बस्ने व्यक्ति

अल्लारे – आलोकाँचो अवस्थाको

पेवा – निजी

दशक – दश वर्षको अवधि

शताब्दी – सय वर्षको समय

सहस्राब्दी – एक हजार वर्ष

शाश्वत – सधैं रहिरहने, चिरस्थायी

वात्सल्य – आमाबाबुको सन्तानप्रतिको स्नेह

न्वाँगी – नयाँ धानबाली पाकेपछि देवता वा पितृलाई चढाई खाइने दही चामल

नाबालक – बालिग हुने उमेर नपुगेको बालक

लैनो – भर्खर बियाएको

बकेर्नो – दुध थाक्ने बेला भएको दुहुनो

सत्पात्र – असल व्यक्ति वा पात्र

आद्योपान्त – सुरुदेखि अन्त्यसम्म

क्षितिज – पृथ्वी र आकाश जोडिएजस्तो देखिने

उपवास – केही नखाई व्रत बस्ने काम

सर्वभक्षी – भोज्य र अभोज्य विचार नगरी सबै कुरा खाने

ढडिया – माछा समात्ने सोलीजस्तो पासो

अभेद्य – प्वाल पार्न नसकिने

कटुभाषी – नमिठो बोल्ने

अल्पभाषी – थोरै भाषा जान्ने

मृदुभाषी – मिठो भाषा बोल्ने

बहुभाषी – धेरै भाषा बोल्ने

बहुरूपी – धेरै रूप धारण गर्ने

अघोरी – जे पायो त्यही खाने

कायममुकायम – कार्यबाहक

कार्यवाहक – कुनै व्यक्तिको अनुपस्थितिमा नियमानुसार अधिकार लिई अस्थायी रूपमा काम गर्ने कर्मचारी

पर्म – आलोपालो गरी एकले अर्काको काम गरिदिने चलन

अवर्णनीय – वर्णन गर्न नसकिने

अव्यक्त – प्रकट नभएको

थाती – धरौटी जमानत

कलस्यौली – विवाहमा कलश बोकेर जन्तीमा हिँड्ने कन्या

अलौकिक – यस लोकमा नहुने वा नपाइने


९. अन्तरिक्षसँग सम्बन्धित तलका शब्दलाई शब्दकोशीय अनुक्रममा मिलाई लेख्नुहोस् र तिनको अर्थ पनि पत्ता लगाउनुहोस् :



उल्का – पुञ्ज, धूमकेतु

ज्ञेय – जान्न लायक

ग्रह – सूर्य र यसको वरिपरि घुम्ने आकाशीय पिण्ड

नक्षत्र – तारा, सितारा मोती

तारापुञ्ज – आकाशमा देखिने ताराहरूको समुदाय, तारामण्डल

धुमकेतु – पुच्छ्रेतारोउल्काका राती आकाशबाट खस्न लागेको वा एक गइरहेको देखिने

ब्रह्माण्ड – पृथ्वी, अन्तरिक्ष, ग्रह

राशि – क्रान्तिवृत्तमा रहेका मेष, वृष, मिथुन लगायत बाह्र ताराहरुको समूह

सौर्यमण्डल – सूर्य र यसको वरिपरि घुम्ने ग्रहहरूको समूह




बोध र अभिव्यक्ति